Η εξέλιξη των ομάδων και οι απατεώνες

Ας υποθέσουμε, ότι σε μία ομάδα (μπορεί να είναι οι εργαζόμενοι μιας εφορίας, ενός νοσοκομείου, ενός σχολείου, τα μέλη ενός κόμματος κλπ), πρόκειται να εφαρμοσθεί μια συγκεκριμένη πολιτική, για την οποία όλοι συμφωνούν ότι θα βοηθήσει στην εξέλιξη της ομάδας.

Ας υποθέσουμε ακόμα, ότι αν ένα οποιοδήποτε άτομο δεν εφαρμόσει την πολιτική αυτή έχει προσωπικό όφελος (1 στον παρακάτω πίνακα).

Το Χ τυχαίο άτομο, πρέπει λοιπόν να αποφασίσει. Θα εφαρμόσει την πολιτική αυτή ή όχι;

Αν εφαρμόσει την πολιτική δεν έχει κανένα προσωπικό όφελος (0 στον παρακάτω πίνακα), ανεξάρτητα από τον αν οι άλλοι εφαρμόσουν η δεν εφαρμόσουν την συγκεκριμένη πολιτική, ενώ αν δεν εφαρμόσει την συγκεκριμένη πολιτική έχει κάποιο προσωπικό όφελος. 

Φυσικά μιλάμε για άμεσο προσωπικό όφελος, και όχι για το εν δυνάμει όφελος, που θα προκύψει όταν η ομάδα εξελιχθεί. Το εν δυνάμει όφελος μετατίθεται για το μέλλον, και αν υπάρχουν και κάποιες αμφιβολίες για την μελλοντική εξέλιξη της ομάδας, τότε ενισχύεται η επιλογή: το Χ άτομο,  «να μην εφαρμόσει» την συγκεκριμένη πολιτική. Με άλλα λόγια ισχύει το «κάλιο πέντε και στο χέρι, παρά δέκα και καρτέρι».

Φαίνεται λοιπόν ότι η λογική επιλογή του Χ τυχαίου μέλους της ομάδας είναι να μην εφαρμόσει την πολιτική αυτή καθόσον μόνο τότε κερδίζει. Τι θα συμβεί όμως αν ο Χ φερθεί σαν απατεώνας; Ποια θα είναι η εξέλιξη της ομάδας;

Αργά ή γρήγορα ή απατεωνιά αποκαλύπτεται. Αν η ομάδα δεν αντιδράσει με τιμωρία του απατεώνα, την επόμενη φορά που θα παρουσιασθεί ανάλογη κατάσταση, θα εμφανισθούν και άλλοι απατεώνες, γιατί αυτή είναι η πιο λογική συμπεριφορά (μόνο τότε κερδίζουν και μάλιστα με δεδομένο ότι εμφανίστηκαν απατεώνες. Στο παρακάτω πίνακα ο Ψ, με δεδομένο ότι ο Χ  δεν εφαρμόζει (1), κερδίζει μόνο άν δεν εφαρμόσει (1) ).

 

Τελικά οι έντιμοι θα περιθωριοποιηθούν και η ομάδα θα διαλυθεί. Όταν μάλιστα η ομάδα βρίσκεται σε ανταγωνισμό με άλλες ομάδες που τιμωρούν τους απατεώνες και εμφανίζονται πιο συμπαγείς, η αποδιοργάνωση της ομάδας είναι ραγδαία.

Από ποιόν όμως θα τιμωρηθούν οι απατεώνες; 

Η ομάδα θα πρέπει να έχει προβλέψει στην οργάνωσή της ένα μηχανισμό τιμωρίας των απατεώνων. Ακόμη καλύτερα θα πρέπει να προβλέπεται και η τιμωρία αυτών που δεν τιμωρούν τους απατεώνες.

Φυσικά, εκτός της τιμωρίας των απατεώνων, θα μπορούσαμε να επικαλεστούμε την ηθική σαν μέσο καταπολέμησης της απατεωνιάς. Η ηθική όμως λειτουργεί μόνο επικουρικά και όχι άμεσα. Το ίδιο ισχύει και για τον πολιτισμό. Τα πολιτισμένα άτομα μπορούν να αντιλαμβάνονται καλύτερα το εν δυνάμει μελλοντικό όφελος και να ενεργούν ανάλογα, αλλά η επίτευξη πολιτισμένης συμπεριφοράς δεν μπορεί να είναι άμεση. Η δημιουργία ομάδας με ηθικά και πολιτισμένα άτομα είναι κάτι που μπορεί να επιδιώκεται ανεξάρτητα από την τιμωρία. Ο πολιτισμός και η ηθική μπορούν να χρησιμοποιούνται παράλληλα με την τιμωρία. Οι ανθρώπινες κοινωνίες κατά την εξέλιξή τους επινόησαν ακριβώς αυτό το σχήμα. Δικαιοσύνη και δικαστικό σύστημα για τους απατεώνες και παράλληλα εκπαίδευση και πολιτισμό.

Στη περίπτωση κατά την οποία η ομάδα αποβλέπει σε όφελος, αλλά σε βάρος άλλων ομάδων δεν υπάρχει κάποιος παράγοντας που να αλλάζει τα παραπάνω. Η ομάδα θα «εξελιχθεί» αν προβλέπεται η τιμωρία των  απατεώνων. Το ότι ολόκληρη η ομάδα θα λειτουργεί σαν απατεώνας θα αντιμετωπισθεί στο σύνολο των ομάδων με την ίδια λογική. Αν δηλαδή ένα έθνος ανέχεται τους απατεώνες και με απατεωνιές υπερτερεί απέναντι σε αλλα έθνη, αργά η γρήγορα θα αποκαλυφθεί ότι είναι "έθνος απατεώνας" και τα άλλα έθνη θα πρέπει να το "τιμωρήσουν", διαφορετικά η ομάδα "σύνολο των εθνών" θα διαλυθεί

(ποιος σήμερα δεν βλέπει την αδυναμία του ΟΗΕ να επιβάλλει παγκόσμια ειρήνη; Μπορεί ακόμη να μη διαλύθηκε, αλλά έχει απαξιωθεί).

Ας δούμε δύο παραδείγματα της παραπάνω λογικής. Σε ένα πολιτικό κόμμα κάποιος υπεύθυνος καταχράται ένα Α ποσό. Ο αρχηγός του κόμματος δεν τον τιμωρεί. Οι λόγοι μη τιμωρίας μπορεί να είναι πολλοί. Μπορεί ο υπεύθυνος να είναι βασικό στέλεχος του κόμματος, μπορεί ο ίδιος ο αρχηγός του κόμματος να μην είναι  καθαρός κλπ. Η μη τιμωρία του απατεώνα οδηγεί με μαθηματική ακρίβεια στην διάλυση αυτού του κόμματος, διότι οι απατεώνες θα αρχίσουν να πολλαπλασιάζονται. Το πόσος χρόνος θα χρειασθεί για να ολοκληρωθεί η διαδικασία της διάλυσης, εξαρτάται από πολλούς παράγοντες με κυριότερο την κατάσταση στην οποία βρίσκονται τα άλλα κόμματα.

 Ίσως είναι απογοητευτικό, αλλά η μη τιμωρία είναι χαρακτηριστικό των περισσοτέρων κομμάτων του ελληνικού κοινοβουλίου. Στη συγκεκριμένη περίπτωση των κομμάτων του ελληνικού κοινοβουλίου φαίνεται μάλιστα να εμφανίζεται μία άλλη εξέλιξη. Τα μέλη των κομμάτων φαίνεται να αποδέχονται την προσωρινότητα της ύπαρξης του κόμματος και να ενεργούν ανάλογα. (π.χ με «αρπαχτές» και γρήγορη απόσυρση στο παρασκήνιο. Εδώ πρέπει να εφαρμόζεται η τιμωρία  αυτών που δεν τιμωρούν τους απατεώνες.) Θα ήταν ενδιαφέρον, στην περίπτωση των κομμάτων, να συσχετισθεί η ιδεολογία με την συσπείρωση του κάθε κόμματος.

Ας αφήσουμε όμως τα κόμματα και το ελληνικό κοινοβούλιο και ας εξετάσουμε μια σχολική μονάδα. Ο σύλλογος διδασκόντων παίρνει την απόφαση να εφαρμόσει ένα κάποιο μέτρο, που πράγματι είναι καλό για το σχολείο, αλλά δυσάρεστο για τους μαθητές. Ο Χ καθηγητής για να είναι αγαπητός στους μαθητές και να έχει λιγότερη προσωπική φθορά, λόγω μη σύγκρουσης με τους μαθητές, δεν εφαρμόζει το μέτρο αυτό.

Αν ο καθηγητής αυτός δεν «τιμωρηθεί», η αποδιοργάνωση του σχολείου είναι βέβαια, γιατί σε κάποια άλλη ανάλογη απόφαση θα εμφανισθούν και άλλοι αδιάφοροι κ.ο.κ.

Σημείωση

Η διαβάθμιση της τιμωρίας είναι κάτι που θα πρέπει να εξετάζεται ξεχωριστά για την κάθε περίπτωση. Το εύρος μπορεί να είναι από μια απλή εποικοδομητική παρατήρηση μέχρι το εκτελεστικό απόσπασμα.

Η έννοια του απατεώνα, σ’ αυτό το άρθρο, περιλαμβάνει τον απλό απατεωνίσκο της γειτονιάς, αλλά και τον καταχραστή σε βαθμό κακουργήματος.