Ναί στο φιλοσοφικό στοχασμό

Στην αρχή ενός καινούργιου χρόνου πολλοί άνθρωποι συνηθίζουν να κάνουν έναν απολογισμό της ζωής τους, με ζητούμενο συνήθως, μια αλλαγή. Μια αλλαγή που θα δώσει περισσότερο νόημα στη ζωή τους, ή απλά, θα τους λύσει προβλήματα και θα τους φέρει πιο κοντά σ’ αυτό που ο καθένας μας ονομάζει ευτυχία. Μια απλή αλλαγή είναι να κάνουν μια μικρή ανακαίνιση στο σπίτι τους ή να ξαναπιάσουν την κιθάρα των νεανικών τους χρόνων, ή να γραφτούν σε ένα πρόγραμμα γιόγκα. Οι επιλογές είναι σχεδόν άπειρες. Η αλλαγή όμως μπορεί να είναι και κάτι πιο ριζικό. Μπορεί να θέλουν να αλλάξουν δουλειά ή να ολοκληρώσουν εκείνη τη σχέση που τόσα χρόνια διστάζουν να προχωρήσουν. Προκύπτει όμως ένα ερώτημα. Ποια είναι η αλλαγή, που πραγματικά δίνει νέα διάσταση στη ζωή μας;

Πως θα μπορούσε η φιλοσοφία να βοηθήσει στην ανάδειξη αυτής της καθοριστικής αλλαγής;

Οι φιλόσοφοι είναι “φίλοι”, “εραστές”, της “σοφίας”. Είναι αφιερωμένοι στο κυνήγι της σοφίας. Το να είσαι σοφός σημαίνει να προσπαθείς να ζεις και να πεθαίνεις καλά, ζητούμενο για κάθε ανθρώπινο όν. Η φιλοσοφία θα μπορούσε να μας βοηθήσει στην ανεύρεση αυτής της καθοριστικής αλλαγής. Θα μπορούσε να μας κινητοποιήσει να γίνουμε και μείς εραστές της σοφίας. Πώς;

Χρειαζόμαστε μια νοητική υπέρβαση της υλικής πραγματικότητας που μας περιβάλλει, μια εμβάθυνση στην ουσία  των πραγμάτων για να ανακαλύψουμε την ουσιαστική αλλαγή ή και αλλαγές που θα πρέπει να γίνουν στη ζωή μας. Αυτό μόνο η φιλοσοφία μπορεί να μας το προσφέρει. Η νοητική υπέρβαση της υλικής πραγματικότητας, το να υποβαθμίσουμε λίγο τα τετριμμένα  καθημερινά προβλήματα, μας οδηγεί σε ένα άλλο τρόπο σκέψης, όπου οι ερωτήσεις δεν έχουν εύκολες και αβασάνιστες απαντήσεις. Ο φιλοσοφικός στοχασμός και η αμφισβήτηση, που είναι κύριο χαρακτηριστικό  του, μας δίνει τη δυνατότητα να δούμε και εναλλακτικές απαντήσεις στα προβλήματά μας.

Είναι η φιλοσοφία για κάθε απλό άνθρωπο, η μήπως είναι κάτι που δικαίως εξοστρακίστηκε στα ακαδημαϊκά αμφιθέατρα;

 Αν φθάσατε να διαβάζετε μέχρι αυτό το σημείο έχετε ήδη αρχίσει να φιλοσοφείτε. Γιατί η φιλοσοφία, αυτό το κυνήγι της σοφίας, αρχίζει πάντα με ερωτήματα συνεχίζει με άλλα ερωτήματα πάνω στα ερωτήματα και ούτω καθ’ εξής. Αυτό το κυνήγι δεν τελειώνει ποτέ. Αλλάζουν οι κοινωνίες, διαφοροποιούνται  οι πολιτισμοί, αλλά τα ερωτήματα παραμένουν πάντα τα ίδια, προσαρμοσμένα στο επίπεδο ανάπτυξης της κοινωνίας. Πιστεύω ότι δεν υπάρχει άνθρωπος που να μην αναρωτήθηκε, κάποια στιγμή στη ζωή του: γιατί ζούμε, από πού ερχόμαστε και που καταλήγουμε, τι υπάρχει μετά το θάνατο; Απ’ τη στιγμή που θέτουμε το ερώτημα αρχίζουμε να φιλοσοφούμε. Το μέχρι που θα φθάσει ο καθένας εξαρτάται από τον ίδιο.

Όλοι οι άνθρωποι μπορούν να φιλοσοφήσουν και μάλιστα το κάνουν σε διαφορετικό βαθμό ο καθένας. Πολλοί πιστεύουν ότι η φιλοσοφία είναι για τους φιλόσοφους έχοντας στο μυαλό τους την ακαδημαϊκή κοινότητα. Δεν είναι έτσι. Οι φιλόσοφοι σε ακαδημαϊκό επίπεδο ψιλοκοσκινίζουν τα ερωτήματα, αναλύουν, επινοούν μεθόδους για να τα ερευνήσουν και γενικά μου θυμίζουν τον επαγγελματία που δεν δέχεται ψεγάδια στη δουλειά του. Αυτό δεν σημαίνει όμως ότι δεν μπορούν και άλλοι άνθρωποι να θέσουν ερωτήματα και απαντήσεις. Δεν σημαίνει ότι, επειδή δεν είμαι επαγγελματίας ηλεκτρολόγος, δεν μπορώ να αλλάξω μία λάμπα ή ίσως και κάτι περισσότερο.

Πως χρησιμοποιώ τη φιλοσοφία για να γίνω σοφός, να ζήσω δηλαδή και να πεθάνω καλά;

Δεν μπορώ να δώσω μία συνταγή αλλά, νομίζω, μπορώ να επισημάνω μερικά συστατικά της συνταγής.

1. Θέτω ερωτήματα και αμφισβητώ τις απαντήσεις. Αυτό κάνουν οι παντός είδους φιλόσοφοι. Για παράδειγμα: Τι είναι γνώση; Πότε μπορούμε να λέμε ότι γνωρίζουμε κάτι; Η απάντηση δόθηκε από τον Πλάτωνα στο Θεαίτητο και από τότε συζητιέται ακόμα το ερώτημα και αμφισβητούνται οι απαντήσεις. Τελευταία, το 1963, ο Gettier, σε ένα κείμενο 3 σελίδων με δύο παραδείγματα, έθεσε σε αμφιβολία την επικρατούσα απάντηση και ακολούθησαν απόψεις, και άλλες απόψεις, και δεν γνωρίζω αν ακόμα έχει δοθεί ολοκληρωτική απάντηση. Αυτός που είχε την υπομονή να διαβάσει μέχρι εδώ θα αναρωτηθεί: ποιο πρόβλημα μου λύνει, σε τι με βοηθάει να θέσω το ερώτημα και να γνωρίζω την απάντηση;
   Το παραπάνω ερώτημα είναι ένα παράδειγμα και σαφώς πολύ λίγους θα ενδιαφέρει. Αν μάθουμε όμως να θέτουμε ερωτήματα και να αμφισβητούμε απαντήσεις θα είμαστε σε θέση να ανακαλύπτουμε το ουσιώδες και εκείνες τις αλλαγές που είναι καθοριστικές στο κυνήγι της σοφίας. Συνήθως σε κάθε ερώτημα έχουμε έτοιμη μια γρήγορη και παγιωμένη απάντηση. Αυτό μπορούμε να το σταματήσουμε φιλοσοφώντας.
2. Παρατηρώ χωρίς τη συμμετοχή του εαυτού. Με τον όρο εαυτός εννοώ  τη διαμόρφωσή μου από την οικογένεια, την εκπαίδευση, τη θρησκεία, τη φυλή μου κλπ. Χωρίς τη συμμετοχή του εαυτού, εννοώ ότι αφήνω στην άκρη τις πεποιθήσεις μου, τα πιστεύω μου, τις επιθυμίες μου χωρίς να σημαίνει ότι όλα αυτά τα εξοστρακίζω στο πυρ το εξώτερον. Απλά τα αφήνω έξω κατά την παρατήρησή μου.
   Ένα παράδειγμα: Η κόρη ανακοινώνει ότι θα πάει εκδρομή με το φίλο της. Περιγράφει το ταξίδι και είναι εμφανές ότι τα χρήματα που έχει συγκεντρώσει δεν φθάνουν. Ο πατέρας έχει ήδη συμμετάσχει. Ο πατέρας απευθύνεται στον παππού και τον προτρέπει να συνεισφέρει. Πράγματι ο παππούς λύνει το πρόβλημα. Περνάει ο καιρός, η εκδρομή είναι παρελθόν, και σε ανύποπτο χρόνο, χωρίς ιδιαίτερο λόγο πατέρας αποκαλύπτει στη κόρη, ότι αυτός προέτρεψε τον παππού να συνεισφέρει. Τέλος της ιστορίας. Αν ο πατέρας βρίσκονταν σε εγρήγορση θα παρατηρούσε αυτή του την κίνηση, που ήταν μια κίνηση για την ικανοποίηση του εγώ του. Ίσως έτσι ανακάλυπτε την αρετή της μετριοφροσύνης, έχοντας κάνει και ένα βήμα σ’ αυτό που ονομάζουμε αυτογνωσία. Κατά την ταπεινή μου γνώμη, η αλλαγή που χρειαζόμαστε είναι στις ψυχές μας. Όπως και αν εννοεί ο καθένας μας τον όρο ψυχή.
   Αλλά η παρατήρηση μας λύνει και πιο πρακτικά προβλήματα.  Ο γείτονάς μου έχει ένα μεγάλο και όμορφο σπίτι. Παρατηρώ όμως τη ζωή του, χωρίς εμπάθεια γιατί δεν μου έχει κάνει κάτι κακό, χωρίς ζήλεια γιατί την έχω ξεπεράσει προ πολλού, χωρίς να με πειράζει που είναι οπαδός άλλης ομάδας ή κόμματος ή θρησκείας. Παρατηρώ τη ζωή του και βλέπω ότι δουλεύει άπειρες ώρες, δεν συμμετέχει στη ζωή των παιδιών του, γιατί λείπει απ’ το σπίτι, δεν γελάει, βρίσκεται πάντα στο τρέξιμο. Το μεγάλο και όμορφο σπίτι και το ακριβό αυτοκίνητο έχουν τις απαιτήσεις τους. Ο άνθρωπος που παρατηρεί, θέτει ερωτήματα, και δεν δίνει εύκολες απαντήσεις, αλλά αμφισβητεί, φαντάζομαι ότι βλέπει πια είναι η ουσιαστική αλλαγή που θα πρέπει να κάνει ο γείτονάς μου.  
3. Χρησιμοποιώ το διάβασμα, την τέχνη, τη συζήτηση. Αναφέρω ενδεικτικά τρία εργαλεία που μπορούν να βοηθήσουν στο κυνήγι της σοφίας. Διαβάζω φιλοσοφία, δηλαδή, τι ερωτήματα έχουν τεθεί και τι απαντήσεις έχουν δοθεί, γνωρίζοντας ότι δεν πρόκειται να πάρω τελεσίδικη απάντηση. Διαβάζω για να δω τον τρόπο που σκέφτονται και κάποιοι άλλοι καταξιωμένοι άνθρωποι. Δεν είμαι εγώ ο πιο έξυπνος και ο γνώστης όλων των απαντήσεων. Επειδή δεν είμαι επαγγελματίας φιλόσοφος επικεντρώνομαι στα ερωτήματα που με ενδιαφέρουν. Φροντίζω να μην κάνω το λάθος και εμπλακώ σε ψιλοκοσκίνισμα. Αυτό το αφήνω για τους ειδικούς. Φυσικά κανείς δεν μου απαγορεύει να προχωρήσω σε εμβάθυνση και ανάλυση. Η επιλογή είναι δική μου.
   Η τέχνη κάνει την ίδια δουλειά αλλά με το δικό της τρόπο. Μπορεί να σας ταιριάζει καλύτερα. Η εποχή μας προσφέρει πολλά. Υπάρχει ένα πρόβλημα με την επιλογή, αλλά ο άνθρωπος που φιλοσοφεί ανακαλύπτει γρήγορα τα σκουπίδια.
   Η συζήτηση μας βγάζει από το δικό μας γήπεδο και ο αντίλογος τροφοδοτεί με νέα ερωτήματα και αμφισβήτηση των απαντήσεων. Αρκεί να έχουμε τη διάθεση να ακούσουμε τη γνώμη των άλλων και να μη βιαστούμε να απορρίψουμε. Πρώτα έρχεται η αμφισβήτηση και μετά η απόρριψη.
   

Τελειώνοντας αυτό το μικρό κείμενο θα πρέπει να επισημάνω  ότι, για να βρει κανείς το δρόμο του μέσα στη πληθώρα απόψεων και θεωριών που υπάρχουν για κάθε θέμα, θα πρέπει ίσως, να συμβουλευθεί και ανθρώπους που έχουν ήδη κάνει ή βρίσκονται στο δρόμο που ο ίδιος τώρα ξεκινάει.