Τάξη και Αταξία

Με τον όρο τάξη οι περισσότεροι άνθρωποι αντιλαμβάνονται καταστάσεις εύκολα κατανοητές, αντιλαμβάνονται μια κανονικότητα, αντιλαμβάνονται μια διάταξη στο χώρο ή εξελίξεις στο χρόνο, που δεν αποκλίνουν από το γνωστό, το συνηθισμένο, το κοινώς αποδεκτό. Ένας χώρος στον οποίο τα τραπέζια είναι ανάποδα, βιβλία βρίσκονται στο νεροχύτη και πιάτα στα ράφια της βιβλιοθήκης βρίσκεται σε αταξία. Μια σχολική τάξη που όλοι οι μαθητές μιλάνε και πειράζουν ο ένας τον άλλο βρίσκεται σε αταξία.

Ο ανθρώπινος εγκέφαλος αρέσκεται στην τάξη και είναι λίγο δύσκολο να αντιληφθεί ότι η τάξη προέρχεται από την αταξία και δημιουργεί αταξία. Όταν πετάμε τα άχρηστα στα σκουπίδια και βάζουμε σε τάξη τον προσωπικό μας χώρο δημιουργούμε αταξία κάπου αλλού. Αυτό γίνεται άμεσα αντιληπτό αν κάποιος εξετάσει το πρόβλημα της διαχείρισης των σκουπιδιών και γίνεται ακόμα πιο ξεκάθαρο αν δούμε το πρόβλημα της διαχείρισης των πυρηνικών αποβλήτων. Όταν χωρίζουμε από τον ανυπόφορο σύντροφό μας ή συντρόφισσά μας, βάζουμε τάξη στη προσωπική μας ζωή, αλλά δημιουργούμε αταξία σε πολλούς ανθρώπους γύρω μας με πρώτα τα παιδιά.

Έτσι, λοιπόν, η νέα τάξη που δημιουργήσαμε προέρχεται από την αταξία. Ο ανανεωμένος προσωπικός μας χώρος, προήλθε από τον σε αταξία προηγούμενο χώρο μας. Η καινούργια μας κατάσταση, μακριά από το προηγούμενο ταίρι μας, δημιουργεί μια καινούργια τάξη.

Προκύπτουν όμως δύο ερωτήματα. Τι είναι αυτό που ξεκινά τη διαδικασία της γέννησης της νέας τάξης; Είναι δυνατή η επιστροφή σε μια προηγηθείσα τάξη;

Σχετικά με το πρώτο ερώτημα, η απάντηση βρίσκεται στην πολύ παλιά σκέψη, ότι στο παλαιό υπάρχουν πάντα σπέρματα του καινούργιου. Απλά αυτά τα σπέρματα είναι υποτυπώδη, δυσδιάκριτα και αδύνατα σε σχέση με την επικρατούσα κατάσταση. Υπάρχουν “σπέρματα” από διάφορες μελλοντικές καταστάσεις. Το ποια απ’ αυτά θα επικρατήσουν και θα καθορίσουν μια καινούργια κατάσταση είναι ζήτημα αλληλεπιδράσεων και εμφάνισης απρόβλεπτων παραγόντων. Έτσι η διαδικασία της δημιουργίας νέας τάξης δεν ξεκινά από κάτι. Η διαδικασία είναι πάντα ενεργή. Είναι το πολυσυζητημένο Γίγνεσθαι. Τα “σπέρματα” των μελλοντικών καταστάσεων αλληλοεπιδρούν και αυτοοργανώνονται εμφανίζοντας μια συλλογική συμπεριφορά. Αυτό το συλλογικό αποτέλεσμα είναι που εμείς εύκολα ταυτοποιούμαι και αντιλαμβανόμαστε. Ένα καλό παράδειγμα είναι το παρακάτω:

Σε μια πισίνα, που δεν υπάρχουν καθορισμένοι διάδρομοι, κολυμπούν δύο άτομα. Κολυμπούν ελεύθερα προς όλες τις κατευθύνσεις, χωρίς να εμποδίζουν το ένα το άλλο. Όταν τα άτομα γίνουν περισσότερα, το καθένα αρχίζει να λαμβάνει υπόψιν του την κίνηση των υπολοίπων. Ακόμα όμως δεν υπάρχει ένα συγκεκριμένο μοτίβο. Από ένα αριθμό ατόμων και πάνω, παρατηρούμε ότι σχηματίζονται δύο ομάδες. Η μία ομάδα κολυμπά προς τη μία κατεύθυνση και η άλλη, στην άλλη πλευρά της πισίνας, κολυμπά στην αντίθετη κατεύθυνση. Το σύστημα έχει αυτοοργανωθεί. Κανείς δεν καθόρισε την κατεύθυνση για κάθε πλευρά της πισίνας και κανείς δεν επέβαλε στα άτομα να αυτοοργανωθούν. Μια νέα τάξη έχει δημιουργηθεί. Οι συμμετέχοντες, το πιθανότερο είναι ότι δεν αντιλαμβάνονται αυτή τη διαδικασία της γέννησης νέας τάξης, απλά απολαμβάνουν το κολύμπι.

Είναι δυνατή η επιστροφή σε μια προηγηθείσα τάξη; Ναι, αν λάβουμε υπόψιν την πολυπλοκότητα. Βγάζω μια φωτογραφία το σε τάξη δωμάτιο μου, και αφού καταλήξει σε μια μορφή ακαταστασίας, το τακτοποιώ και δημιουργώ μια νέα τάξη. Το να το επαναφέρω τώρα στη προηγούμενη εύτακτη κατάσταση, είναι σχετικά εύκολο. Το να φέρω όμως τον οργανισμό μου, ένα πολύπλοκο σύστημα δηλαδή, στη κατάσταση της νιότης μου είναι μάλλον αδύνατο.

Όλα τα παραπάνω είναι αυθαίρετες σκέψεις ενός από τα μυριάδες μυαλά που σκέφτονται. Σκέψεις που πατάνε πάνω σε σκέψεις άλλων και χρωματίζουν τα ίδια πράγματα με διαφορετικά χρώματα. Αν κάποιος θέλει να διερευνήσει ανάλογες σκέψεις χρωματισμένες με επιστήμη συστήνω τα δύο βιβλία του Ιλυα Πριγκοζίν: «Το τέλος της βεβαιότητας» και «τάξη μέσα από το χάος». Για μια πιο σύντομη επισκόπηση και αφορμή για τέτοιες σκέψεις ρίξτε μια ματιά εδώ και εδώ.

Ο  Ίλυα Πριγκοζίν (Νόμπελ Χημείας 1977), σε συνεργασία με την Ιζαμπέλ Στέντζερς, έγραψαν ένα βιβλίο, «τάξη μέσα από το χάος» αμφισβητώντας με πρωτότυπα επιχειρήματα το νευτονικό πρότυπο, καταδεικνύοντας ότι στο μεγαλύτερο μέρος της η πραγματικότητα χαρακτηρίζεται από αταξία, ανομοιότητα και μη γραμμικές σχέσεις. Συνεπώς, τα βιολογικά και τα κοινωνικά συστήματα είναι ανοιχτά και κάθε προσπάθεια να μελετηθούν με όρους μηχανιστικούς είναι καταδικασμένη σε αποτυχία. Η οξυδερκής όσο και προκλητική αυτή σκέψη επανατοποθετεί την επιστήμη και την ανθρωπότητα σ' έναν κόσμο αν-ισορροπίας, εξυπηρετώντας μια σπουδαία λειτουργία: "μας βοηθά" να δημιουργήσουμε νέα τάξη. (ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΣΤΟ ΟΠΙΣΘΟΦΥΛΛΟ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ)

Το βιβλίο εκδόθηκε τον Απρίλιο του 1984. Συνεπώς είναι ένα παλιό βιβλίο αλλά οι πρωτότυπες ιδέες του εμπνέουν ακόμα. Η έκδοση των εκδόσεων Κέδρος είναι Φεβρουάριος του 2008.